Có một số chính khách Hoa Kỳ đã Lẩy Kiều khi nói về mối quan hệ ngoại giao với Việt nam. Các vị ấy chắc chắn hiểu được giá trị của Truyện Kiều trong nền văn hóa Việt nam. Không rõ họ có thấu hiểu nỗi lòng của Kiều không nhưng chắc chắn các chính khách này đã đặt “đầu bài” để các nhà nghiên cứu Kiều tìm những câu thích hợp để Lẩy. Bài này chỉ gói gọn trong việc tìm hiểu các câu Kiều được Lẩy nằm trong hoàn cảnh nào của Kiều. Không dám bàn ý tứ của các vị chính khách.
Truyện Kiều
Truyện Kiều, tên gốc là Đoạn trường tân thanh, được viết bằng chữ Nôm theo thể thơ lục bát, gồm 3254 câu. Truyện Kiều dựa theo tiểu thuyết Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, Trung Quốc.
Để hiểu các câu Lẩy, cần biết thân phận nàng Kiều qua các đoạn thơ. Từ câu đầu đến câu 244 là thăm mộ Đạm Tiên, từ câu 245 đến 804 là bán mình,…
0244 Kiều thăm mộ Đạm Tiên, gặp Kim Trọng
0804 Kiều bán mình chuộc cha, rơi vào tay Tú bà và Mã Giám Sinh
1274 Kiều mắc lừa Sở Khanh
2028 Kiều gặp Thúc Sinh và Hoạn Thư
2288 Kiều gặp Từ Hải
2738 Vì Kiều nên Từ Hải mắc lừa Hồ Tôn Hiến. Kiều tự vẫn nhưng được cứu.
3254 Kim Trọng đi tìm Kiều và đoàn tụ
0804 Kiều bán mình chuộc cha, rơi vào tay Tú bà và Mã Giám Sinh
1274 Kiều mắc lừa Sở Khanh
2028 Kiều gặp Thúc Sinh và Hoạn Thư
2288 Kiều gặp Từ Hải
2738 Vì Kiều nên Từ Hải mắc lừa Hồ Tôn Hiến. Kiều tự vẫn nhưng được cứu.
3254 Kim Trọng đi tìm Kiều và đoàn tụ
Nhiều nhân vật trong Truyện Kiều trở thành điển hình cho những mẫu người trong xã hội như Sở Khanh, Thúc Sinh, Hoạn Thư, Từ Hải,..Nội dung Truyện Kiều đã khái quát đầy đủ các loại hoàn cảnh, tâm trạng có thực trong đời sống nên dân gian nảy sinh ra Bói Kiều, Vịnh Kiều, Lẩy Kiều, …
Lẩy Kiều
Lẩy Kiều là dùng nguyên văn một câu hoặc nhiều câu hoặc thay đổi một vài từ trong các câu Kiều nhằm diễn đạt một hoàn cảnh, tâm trạng tương tự trong cuộc sống.
Thí dụ Lẩy Kiều về chủ đề phòng, chống bệnh SIDA/AIDS
Trăm năm trong cõi người ta
Si tình dẫn đến Si-Đa cũng gần
Si tình dẫn đến Si-Đa cũng gần
Khi Lẩy Kiều về những người có bằng lái xe nhưng lái ẩu.
Có bằng mà cậy chi tài
Chữ tài liền với chữ tai một vần.
Chữ tài liền với chữ tai một vần.
Nói một cách nôm na, Lẩy Kiều là không cần phải nhiều nỗ lực làm thơ nhưng vẫn có thơ để tự sự, than vãn, phàn nàn hay tự sướng, …
Lẩy Kiều có hay hay không phụ thuộc vào mức độ tương đồng với nội dung Truyện Kiều. Giống như trong sáng tác thơ, càng giữ niêm luật, càng bám sát kỹ thuật gieo vần, đối ý, đối từ, đối vần thì càng hay. Nếu thay đổi câu thơ Kiều nguyên bản nhiều quá, thì gọi là Nhại Kiều. Lẩy Kiều hay nhất và khó nhất vẫn là bê nguyên si câu Kiều để nói về một sự việc, một câu chuyện, một hoàn cảnh nào đó.
Bill Clinton – Thúc Sinh
Ông Clinton bắt tay người dân Việt Nam từ ban công một tòa nhà đối diện Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội ngày 17.11.2000
Tháng 11.2000, trong chuyến thăm đầu tiên tới Việt Nam trên cương vị Tổng thống Hoa Kỳ, ông Bill Clinton cũng đã Lẩy Kiều với 2 câu như sau :
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
Đó là câu thứ 1795 và 1796. Lúc này Thúy Kiều đang ở với Thúc Sinh tại Lâm Truy, bị Hoạn Thư, vợ của Thúc Sinh, cho người đến bắt mang về làm nô tỳ cho mình ở Vô Tích. Căn nhà ở Lâm Truy bị phóng hỏa. Thúc Sinh cứ nghĩ Kiều đã chết nên nấn ná ở mãi Lâm Truy hết ngày này sang tháng nọ, thương nhớ đến Thúy Kiều.
Lâm Truy từ thủa uyên bay
Buồng không thương kẻ tháng ngày chiếc thân
Mày xanh trăng mới in ngần
Phấn thừa hương cũ bội phần xót xa
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
Tìm đâu cho thấy cố nhân
Lấy câu vận mệnh khuây dần nhớ thương
Buồng không thương kẻ tháng ngày chiếc thân
Mày xanh trăng mới in ngần
Phấn thừa hương cũ bội phần xót xa
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
Tìm đâu cho thấy cố nhân
Lấy câu vận mệnh khuây dần nhớ thương
Uyên bay là con chim uyên đã bay mất ý nói Thúy Kiều không còn nữa. Trăng mới là trăng lưỡi liềm đầu tháng, mỏng và cong vuốt như lông mày Thúy Kiều. Mùi phấn, hương của Thúy Kiều còn vương vấn đâu đó. Hoa sen nở vào mùa hè. Hoa Cúc nở vào mùa thu. Hết hè sang thu. Hết đông thì vào xuân. Cứ thế !
Hai câu Lẩy mô tả thời gian đợi chờ trong thương nhớ, mỏi mòn và vô vọng của chàng Thúc Sinh với nàng Thúy Kiều. Nhớ đấy, thương đấy nhưng không biết làm sao để gặp lại Thúy Kiều.
Joe Biden – Kim Trọng
Ông Joe Biden, Phó Tổng Thống Hoa Kỳ, trong cuối phần phát biểu tại buổi tiệc tiếp ông TBT Nguyễn Phú Trọng ngày 7.7.2015, cũng đã Lẩy 2 câu Kiều bằng tiếng Anh.
Thank heaven we are here today.
To see the sun through parting fog and clouds
To see the sun through parting fog and clouds
Đó là 2 câu thứ 3121 và 3122
Trời còn để có hôm nay,
Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời.
Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời.
Hai câu trên trong bối cảnh Kim Trọng đã tìm lại được Thúy Kiều. Trọng muốn nên nghĩa vợ chồng nhưng Kiều lưỡng lự vì nghĩ mình không còn trong trắng sau 15 năm lưu lạc. Kim Trọng đã phải thuyết phục :
Xưa nay trong đạo đàn bà,
Chữ trinh kia cũng có ba bảy đường,
Có khi biến có khi thường,
Có quyền nào phải một đường chấp kinh .
Như nàng lấy hiếu làm trinh,
Bụi nào cho đục được mình ấy vay ?
Trời còn để có hôm nay,
Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời.
Hoa tàn mà lại thêm tươi,
Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa .
Chữ trinh kia cũng có ba bảy đường,
Có khi biến có khi thường,
Có quyền nào phải một đường chấp kinh .
Như nàng lấy hiếu làm trinh,
Bụi nào cho đục được mình ấy vay ?
Trời còn để có hôm nay,
Tan sương đầu ngõ vén mây giữa trời.
Hoa tàn mà lại thêm tươi,
Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa .
Quyền đây là quyền biến, uyển chuyển tùy theo tình thế. Chấp kinh là cứ khư khư một mực, không hề thay đổi. Ý nói không phải ai lâm vào hoàn cảnh đó cũng hư hỏng, mà tùy từng người.
Theo giảng giải của Thiền sư Thích Nhất Hạnh về 2 câu Lẩy này cho 600 doanh nhân tại Khu du lịch Văn Thánh ngày 15.3.2007 :
“Những khó khăn trong cuộc sống đôi khi làm chúng ta tuyệt vọng, không muốn sống như Thúy Kiều đã nhảy xuống sông Tiền Đường tự vẫn. Nhưng chúng ta còn có ngày hôm nay, còn có một ngày mới để bắt đầu làm lại…. Sương che lối đi làm cho chúng ta phải chập chững mò đường, thế nào cũng tan. Mây che mặt trời không cho những tia nắng sưởi ấm lòng ta, thế nào rồi cũng bay đi. Điều quan trọng là đừng để sương, mây, những khó khăn ưu phiền trong cuộc sống che mất đường đi của chúng ta.”.
Hai câu Lẩy mô tả sự chờ đợi đã được đền đáp. Bao nhiêu hoàn cảnh đưa đẩy ra xa nhưng rồi số phận cũng run rủi để được đến với nhau. Ngõ sẽ thông, mây sẽ quang, không còn gì cản trở để Thúy Kiều đến với Kim Trọng.
Có một sự tương đồng thú vị. Kim Trọng chờ đợi 15 năm mới được đoàn tụ với Thúy Kiều, còn Ngài Joe Biden cũng phải đợi 15 năm sau Ngài Bill Clinton mới tới phiên mình Lẩy.
Có chi tiết này của đoạn kết không rõ Ngài Joe Biden có biết hay không.
Sau khi nghe Kim Trọng ca ngợi về tấm lòng hy sinh của Kiều, lời thúc giục của Thúy Vân và hai ông bà Vương, Kiều đã nhận lời làm vợ Trọng. Nhưng Kiều không muốn ân ái với chồng vì nàng vẫn mặc cảm tấm thân nàng đã ô uế.
Chữ trinh còn một chút này,
Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan !
Còn nhiều ân ái chan chan,
Hay gì vầy cánh hoa tàn mà chơi ?
Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan !
Còn nhiều ân ái chan chan,
Hay gì vầy cánh hoa tàn mà chơi ?
Trọng cũng cho rằng đoàn tụ là niềm hạnh phúc lớn lao rồi, còn chuyện chăn gối không phải là yếu tố để gắn bó với nhau, “đành chấp nhận”.
Ai ngờ lại họp một nhà,
lọ là chăn gối mới ra sắt cầm.
lọ là chăn gối mới ra sắt cầm.
Cuộc sống hai vợ chồng giờ đây là ngâm thơ, uống rượu và đánh cờ.
Hai tình vẹn vẽ hòa hai,
Chẳng trong chăn gối cũng ngoài cầm thơ.
Khi chén rượu khi cuộc cờ,
Khi xem hoa nở khi chờ trăng lên.
Chẳng trong chăn gối cũng ngoài cầm thơ.
Khi chén rượu khi cuộc cờ,
Khi xem hoa nở khi chờ trăng lên.
Còn ai nữa ?
Hai vị chính khách Hoa Kỳ đã rất khôn khéo khi chọn hai nhân vật là Thúc Sinh và Kim Trọng trong các câu Lẩy. Đó là các nhân vật để lại dấu ấn tình cảm trong cuộc đời của Kiều. Liệu sắp tới sẽ còn ai tiếp tục ? Nếu còn thì sẽ chọn nhân vật nào ?
Sở Khanh thì chắc là không. Chẳng ai tự nhận mình là Sở Khanh cả. Từ Hải là nhân vật cưu mang, lấy lại công bằng và mang lại một ít danh phận cho Kiều. Nhưng liệu có chấp nhận số phận phải chêt đứng giữa trời vì Kiều không ?
Câu Lẩy của Joe đã đi vào đoạn cuối thân phận nổi trôi của Kiều. Nếu còn có ai, chỉ còn có thể chọn nhân vật là Cụ Nguyễn Du trong phần kết Truyện Kiều, mà câu cuối cùng là “Mua vui cũng được một vài trống canh”..
PQT
12.07.2015
12.07.2015